مبانی نظری و پیشینه پژوهش در باب سازه ی تاب آوري
مبانی نظری و پیشینه پژوهش در باب سازه ی تاب آوري
مباحث نظری در باب سازه ی تاب آوري :
صفت تاب آوری به عنوان گرایش به تعدیل و مدیریت مؤثر پاسخ های فرد در برابر تقاضاها و استلزام های متغیر محیطی و نیز داشتن توانایی بهبودی مؤثر در شرایط استرسزا توصیف شده است(بلاک و بلاک، ۱۹۸۰). پژوهشها نشان دادهاند که تفاوتهای فردی در صفت تاب آوری پیش بینی کننده توانایی بهره برداری از هیجان های مثبت به هنگام مقابله با تجربههای هیجانی منفی است. همچنین افراد تابآوری از راهبردهای مقابلهای دیگری از هیجانهای مثبت میتواند به طور موقتی حوزهها و میدانهای فکری افراد را توسعه داده و توجه منعطف را فراهم کنند که به تبع آن بهزیستی فرد نیز افزایش مییابد(توگادی و فردریکسون[۱]، ۲۰۱۸).
تعریف تابآوری :
تعاریف اخیر از تابآوری متغیر و مشکلزا هستند(کاپلین[۲]، ۲۰۱۷). برخی تابآوری را به عنوان یک صفت یا ویژگی مشخص تعبیر کردهاند، درحالی که دیگران آن را به عنوان يك صفت يا ويژگي مشخص تعبير كرده اند، در حالي كه ديگران آن را به عنوان يك فرآيند تحولي فرا رونده كه سازگاري مثبت در شرايط سخت و دشوار را باز مي نماياند تلقي كرده اند. ترشي و كيلر(۲۰۱۷) بروكس[۳](۲۰۱۷) تاب آوري را به عنوان«ظرفیت کودک در مدارای مؤثر با استرس و فشار مقابله با چالشهای روزمره، بازگشت از ناامیدیها، اشتباهات، ضربهها، و مصائب به ایجاد توسعه اهداف روشن و واقعگرایانه، حل مسائل، تعامل راحت با دیگران و رفتار توام با احترام و وقار با خود و دیگران و نیز به عنوان “توانایی برخورد با چالش های زندگی همراه با اطمینان، هدفمندی، مسئولیت پذیری، همدلی، و امید و متفکرانه” تعریف کرده اند.
یک متغیر مهم در نظریه پیشگیری متمرکز بر عوامل خطرساز در سالهای اخیر تمرکز بر تابآوری است. تاب آوری به عنوان یک مفهوم مرتبط با حوزههای پیشگیری در رشد نوجوانان در مطالعات طول گارمزی و استرتیمن(۱۹۷۴) و مایکل راتر(۱۹۷۹) و سایر پژوهشگران مطرح شد که ویژگیهای رشدی کودکان و نوجوانان را مورد بررسی قرار دادهاند(محمدخانی ۱۳۸۵).
ماستین[۴](۲۰۱۶) پس از مطالعات گسترده در حوزه تابآوری در کودکان و نوجوانان به این نتیجه رسید که برنامههای پیشگیرانه در حوزه سلامت روان که بر بعد مثبت آن تمرکز داشته باشد. علاوه بر ارتقاء سلامت روان افراد میتوان ارتقاء سلامت جامعه را به طور کلی نیز دربرداشته باشند(سلیمانی نیا و همکاران، ۱۳۸۴).
دولین[۵](۱۹۹۵) تابآوری را به عنوان انطباق موفق و سازگارانه علیرغم وجود خطرات و ناملایمات تعریف می کند.
ماستن، بست و گارمزی(۲۰۱۷) تابآوری را به عنوان فرآیند، ظرفیت یا نتیجه انطباق موفق با وجود شرایط چالش یا تهدید کند. اسمیت[۶](۲۰۱۸) “تابآوری را به عنوان فرایندی که به آگاهی قوی و محکم” منجر می شود تعریف کرده است. اما تابآوری روانشناختی ممکن است به صورت عملیاتی به عنوان آگاهی قوی و محکم تعریف شود، یعنی این باور که فرد میتواند با استقامت تکالیف مربوط به هدف را در میان چالشهای متغیر و موقعیتهای دشوار و ناگوار پیگیری کند و انجام دهد. وینسلو، ساندلر و ولیچیک[۷](۲۰۱۸) تابآوری را “دست یابی کودک به نتایج تحول مثبت و اجتناب از نتایج غیرانطباق در شرایطی که به طور قابل ملاحظه دشوار و فلاکت بار است” تعریف کردهاند.
این تعریف سه مفهوم اصلی مصیبت یا فلاکت، نتایج مثبت و منابعی که دستیابی به نتایج مثبت را تحت شرایط سخت و دشوار فراهم میکند را شامل میشود. مصیبت یا شرایط سخت به رابطه بین کودکان و محیط شان اطلاق میشود که در آن ارضای نیازهای اساسی و تحقق اهداف بنیادی تهدید میشود یا انجام موفقیت آمیز تکالیف تحول مناسب با سن مختل میشود (ساندلر[۸]، ۲۰۱۶) مصائب با شرایط سخت میتواند در حوزههای فردی و مانند آسیبهای خانوادگی مانند طلاق، سازمانی و جامعه مانند (فقر، تبعیض، بی نظمی و خشونت) اتفاق بیفتد (وینسلو[۹] و همکاران ۲۰۱۸) بخشی از مطالعات تابآوری بر شناسایی منابعی که وقوع و حصول نتایج مثبت و منفی به صورت به هم پیوسته و مرتبط به هم مفهوم سازی شده است که تحقق و انجام موفق تکالیف تحولی و نیز اجتناب از مشکلات و مسائل هیجانی- رفتاری و اختلالهای ذهنی را شامل میشود. منابع در حوزههای فردی، خانوادگی، سازمانی و جامعه از طریق بهبود و ارتقاء فرایندهای انطباق مؤثر و نیز کاهش مواجهه کودک با شرایط سخت و مصائب موجب تسهیل نتایج مثبت می شوند(ساندلر، ۲۰۱۶) منابع فردی، مهارتهای شناختی- هیجانی و رفتارهای مانند توانایی شناختی بالا، خود تنظيمگری و تلاشهای مقابلهای مؤثر را شامل میشود. این منابع حفاظتی مهم همراه با منابع خانوادگی و اجتماعی نقش اساسی در تأمین سلامت و افزایش تاب آوری افراد در مواقع فشارزا ایفا می کنند(وینسلو و همکاران، ۲۰۱۸).
سیر تاریخی و فرآیند تحولی تابآوری
کودکان و نوجوانانی که تحولشان توسط فقر، طرد، بدرفتاری، جنگ، خشونت، یا مواجهه با سرکوب نژادپرستی و تبعیض تهدید میشود چگونه موفق میشوند، وقتی که والدین آنها توسط سوءمصرف مواد، بیماری روانی یا بیمار جسمی جدی و بیکاری و فقر شدید ناتوان میشوند، چه چیزهای از آنها محافظت میکنند؟ و پدیده تابآوری را در مورد کودکانی که با وجود چالشهای جدی و شدید در تحولشان موفق میشوند چگونه تبیین کنیم؟ برای پاسخ به این پرسشها و احتمالاً پرسشهای دیگر مطالعه علمی تابآوری حدود ۴ دهه پیش زمانی شکل گرفت که پژوهشگران پیش رو به پدیده انطباق در میان گروه های از کودکان که به عنوان افراد در معرض خطر پدیدآیی آسیب شناسی روانی بعدی به حساب آورده شده بودند توجه کردند(ماستن و همکاران، ۲۰۱۶) به نقل از پرتو ،۱۳۸۹).
۲-۲- موج مطالعات تحولی تابآوری :
موج اول :
از یک نظر گاه تاریخچهای اولین موج بررسی تابآوری بر تغییر الگو از توجه به عوامل خطرزایی که منجر به مشکلات روانشناختی شده به شناسایی تواناییهای یک فرد متمرکز بود(بنسون[۱۰]، ۱۹۹۷) ویژگی و فرض تاب آوری این است که افراد توانایی های را دارا هستند که به آنها کمک میکند تا علیرغم شرایط ناگوار به بقاء خود ادامه دهند. اینکه تابآوری نوعی یادگیری است یا بخشی از ماهیت ژنتیکی فرد است، موضوعی است که محققان در حال بررسی آن هستند، ویژگیهای تابآوری همچنین به عنوان عوامل محافظتی و دارایی های تحولی نیز در نظر گرفته شده است. در اين ارتباط مطالعه اولیهای که در اکثر ادبیات تابآوری مورد اشاره قرار میگیرد کاری است که توسط ورنر و اسمیت[۱۱](۱۹۹۲) انجام شد و طی آن یافتههای یک مطالعه بلندمدت ۳۰ ساله گزارش گردید. ورنر مطالعه خود را در سال (۱۹۵۵) در میان کودکانی آغاز کرد که در معرض چهار گروه از عوامل خطرزایی محیطی قرار داشتند. تقریباً ۲۰۰ نفر از ۷۰۰ نفر که مورد مطالعه در معرض فشار قبل از تولد فقر بیثباتی روزانه و مشکلات شدید سلامت روان بودند وی مشاهده کرد که ۷۲ نفر از ۲۰۰ کودک علیرغم عوامل خطرزا کارکرد مناسبی داشتند در این ارتباط ورنر ویژگیهای تابآوری که با این افراد کمک کرده بود که علیرغم تجربه عوامل خطرزا بودن مشکل باقی بمانند دستهبندی کرد.
پدیده شناسی ورنر شامل ویژگیهای فردی از قبیل مؤنث، تنومند، از نظر اجتماعی مسئول، سازگار و متحمل بودن، پیشرفت گرایی، قدرت کلامی و عزت نفس بود. وی همچنین بر این اعتقاد است که یک محیط مراقبتی (بیرون و درون خانواده) به فرد کمک میکند تا شرایط ناگوار را راحتتر پشت سر بگذارد. همچنین راتر(۱۹۷۹، ۱۹۸۵) نیز مطالعاتی همه گیرشناختی را در شهر لندن و جزایر اطراف انجام داد. دریافت که یک سوم افراد علیرغم تجربه عوامل خطرزا تابآور بودند. برخی از ویژگیهای تابآوری که راتر طی مطالعات خود به آنها دست یافت عبارت بودند از داشتن خوی[۱۲] نرم، مؤنث بودن، فضای مثبت مدرسه، تسلط[۱۳] بر خود، خودکارایی، مهارتهای برنامه ریزی و یک رابطه گرم و نزدیک با بزرگسال. در همین ارتباط نورمن و گارمزی (۱۹۹۱) و همکارش مطالعاتی را به منظور بررسی کژکاری در کودکان دارای والدین اسکیزوفرنیک از سال (۱۹۷۱ تا ۱۹۸۲) انجام دادند. این پژوهشگران دریافتند که این کودکان نه تنها ناسازگار نشدند بلکه افرادی گرم و صلاحیتدار شدند. معیار اطمینان گارمزی عبارت بود از مؤثر بودن در کار، بازی، دوست داشتن، انتظارات بالا، دیدگاه مثبت، اعتماد به نفس، کانون کنترل درونی خود نظمدهی[۱۴] مهارتهای مشکل گشایی، مهارتهای تفکر انتقادی و شوخ طبعی سه عنصر تابآوری از دیدگاه گارمزی عبارت بود از آمادگی شخصیتی، محیط خانوادگی حمایتی و سیستم حمایتی خارجی. پس از گارمزی و تحت نظر بنسون (۱۹۹۷) یک مؤسسه پژوهشی پیمایش را بر روی ۳۵۰۰۰۰ دانش آموز پایه ۶ تا ۱۲ ساله در ۶۰۰ محله طی ساله های ۱۹۹۰ تا ۱۹۹۹ انجام داد. این گروه ابتدا ۳۰ دارای تحولی شناسایی کرده که افراد جهت کارکرد بهینه در زندگی دارا بودند. ولی با تداوم مطالعات این دارایی ها تحولی به ۴۰ عدد رسیدند این دارایی ها به دو گروه تقسیم شدند. عوامل بیرونی شامل دریافت حمایت (از خانواده، بزرگسال، همسایهها و مدرسه) یک حس قدرت و اختیار دادن (ارزشگذاری) آگاهی از مرزها و انتظارات و استفاده سازنده از زمان عوامل و دارایی های درونی شامل تعهد آموزشی (انگیزش پیشرفت) ارزشهای مثبت (مراقبت، صداقت، مسئولیت، امانت) شایستگی های اجتماعی و یک هویت مثبت (عزت نفس، حس هدفمندی، و کانون کنترل درونی). در همین ارتباط برنارد[۱۵](۱۹۹۷) پس از یک بررسی جامع پیشینه پژوهش تابآوری بیان میدارد که پژوهش های انجام شده در سراسر دنیا نشانگر این موضوع هستند که حداقل ۵۰ درصد و معمولاً ۷۰ درصد از کودکان در معرض عوامل خطرزا در آینده نه تنها از نظر شاخص های اجتماعی موفقند بلکه افرادی هستند مطمئن شایسته و مراقب.
اخیراً نیز در ادبیات پژوهش روانشناسی مقالاتی ارائه شده است که توصیف کننده توانمندی ها و ویژگیهای مشخص کننده حالات سلامت روانی هستند. در این ارتباط یکی از شمارههای مجله روانشناسی آمریکا (۲۰۱۶) به توصیف ویژگیهای بهینه یا آنچه که حالات تابآوری نامیده میشود پرداخته است. کیفیات تابآوری که در این شماره توصیف شده است عبارتند از شادکامی (بوس[۱۶]، ۲۰۱۶) آسایش ذهنی (نبز[۱۷]، ۲۰۱۶) و خوش بینی (پیرسون[۱۸]، ۲۰۱۶). فعالیت های ارزشمندی که طی موج اول بررسی تابآوری صورت گرفت به شناسایی ویژگیهای تابآوری منجر گردید که به افراد کمک میکند تا از شرایط ناگوار بدون آسیب خارج شوند. فهرست ویژگیهای حالات، شرایط و امتیازاتی که به تابآوری منجر میشوند در ادبیات پژوهشی بیشمار هستند پس از این جهت پژوهشی از شناسایی به پرورش این ویژگیها تغییر کرد.
[۱…………………………
………………………..
………………………..
دیدگاهی بنویسید